آشنایی کامل با ساز ایرانی ساز سنتور

کمتر کسی در ایران پیدا می‌شود که اسم سنتور (Dulcimer) را نشنیده باشد. سازی با آوای دلنشین و ریشه‌ای کاملاً ایرانی که توسط ابونصر فارابی ساخته شده است. این ساز ذوزنقه شکل جزو سازهای زهی و مضرابی محسوب می‌شود، صوت بسیار شفافی دارد و برای تک‌نوازی و هم‌نوازی بسیار فوق‌العاده است.

ساز سنتور چیست؟

ساز سنتور در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد و به احتمال زیاد از ایران به کشورهای دیگر راه یافته است. به طور مثال اسم این ساز در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» نام داره که با وجود تشابهات، تمایزاتی نیز با یکدیگر دارند.

جالب است بدانید که نام این ساز در بسیاری از کتب شاعران و دانشمندان ایرانی مانند نوشته‌های ابوعلی سینا و یا در اشعار منوچهر دامغانی آورده شده و به این ساز اشاره کرده‌اند. هم‌چنین در فرهنگ دهخدا این ساز را اینگونه معرفی کرده است:

از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیم‌های بسیاری است و با دو زخمه چوبی نواخته می‌شود.

فرهنگ دهخدا

در این مقاله از سایت وب آوا ساز سنتور و اجزای آن معرفی شده است.

آشنایی با اجزای ساز سنتور

در ساختار این ساز، اجزای زیادی وجود دارند که لازم است با آن‌ها آشنا شوید. زیرا همکاری تمامی این اجزا با همدیگر، سبب خلق صدای دلنشین و فوق‌العاده این ساز می‌شود.

ظاهر ساز سنتور

همانطور که از ظاهر منظم و هندسی این ساز مشخص است، این ساز به شکل ذوزنقه طراحی شده است. بلندترین ضلع موازی ساز نزدیک به نوازنده است و دو ضلع برابر، باعث ایجاد نت‌های مختلف در این ساز می‌شوند. بلندترین ضلع سنتورهای معمولی حدود 90 سانتی‌متر و کوچک‌ترین ضلع آن، حدودا 35 سانتی‌متر می‌باشد. هم‌چنین طول اضلاع مورب نیز حدود 38 سانتی‌متر است. ارتفاع این ساز در حالت معمول نیز حدود 8 تا 10 سانتی‌متر است.

تمام سطح جعبه سنتور از چوب گردو یا سرو معمولاً ساخته می‌شود. البته چوب اصلی ساخت کلاف یا چهار چوب ساز، فوفل آزاد است، اما به دلیل کمیاب بودن این چوب در ایران، در بیشتر سنتورها از همان چوب گردو استفاده می‌شود. هم‌چنین روی سطح ساز دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای این ساز نیز نقش مهمی دارند. جالب است بدانید که محدوده صدادهی این ساز کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی محسوب می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده ی ساز سنتور:

• بدنه
• سیم ها
• خَرَک
• گوشی ها
• سیم گیر
• شیطانک
• گل‌ها
• مضراب

از لحاظ فنی ساز دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خرک می‌باشد که از روی هر خرک، ۴ سیم عبور کرده و از یک طرف به گوشی‌ها و از طرفی دیگر، به سیم گیرهای ساز متصل می‌شوند. جنس سیم‌ها نیز معمولاً از نیکل و برنج تهیه شده‌اند. در برخی موارد نیز، ممکن است تعداد خرک‌های این ساز افزایش پیدا کند که در این صورت، گستره‌ی صوتی ساز نیز بیشتر خواهد شد. اما رایج‌‌ترین نوع این ساز در ایران، با ۱۸ خرک است که اصطلاحاً به سنتور ۹ خرکه هم معروف است.

نحوه کوک کردن سنتور

یکی از کارهای سخت و زمان‌بر، کوک کردن این ساز است. در سنتورهای امروزی چهار رشته سیم از روی هر خرک عبور کرده است که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند. در صورتی که یکی از این چهار سیم اگر روی یک خرک صدایش با بقیه متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه می‌شود.

هر سیم در ضلع راست ساز به یک گیره به نام «گوشی» پیچیده شده است. این گوشی توسط وسیله‌ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش دارد. با این کار شما می‌توانید طول سیم را تغییر دهید و بسامد آن نیز تغییر پیدا کند. در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده‌ای به نام «سیم گیر» متصل می‌شود.

سیم‌های این ساز نیز به دو دسته سیم های سفید که از آلیاژ نیکل برای تولید صداهای زیر و سیم های زرد از آلیاژ برنج برای تولید صداهای بم ساخته شده‌اند، تقسیم می‌شوند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند. جالب است بدانید که تا 100 سال گذشته، سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت. به همین دلیل سازندگان ساز سنتور، از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می‌کردند.

مضراب سنتور

برای نواختن ساز سنتور، از دو چوب نازک به نام مضراب یا زخمه استفاده می‌کنند. این چوب‌ها واسط میان دست و سیم‌های این ساز هستند و از 4 قسمت سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده‌اند. البته به صورت کلی مضراب‌ها به دو دسته‌بندی سر پهن و سر باریک تقسیم می‌شوند. هم‌چنین سر مضراب را هم به دو شکل لخت و یا با نمد استفاده می‌کنند. به صورت کلی مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند، ولی نمد روی سر مضراب باعث کمتر شدن تیزی صدای ساز می‌شود و صدای این ساز را دلنشین‌تر می‌کند.

جالب است بدانید که بهترین مضراب‌ها را معمولاً از چوب‌های گردو یا گل سرخ میسازند. انحنا و شکل حلقه مضراب با سلیقه سازنده آن و با توجه به راحتی نوازنده نیز می‌تواند متفاوت باشد. در واقع برای نواختن ساز سنتور، لازم است انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار بگیرند. بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می‌کند و صدای زیبای آن به گوش مخاطب می‌رسد.

نکات مهم در نواختن سنتور

1. نواختن این ساز یا همان سنتور نوازی با مچ دست انجام می‌شود.
2. حلقه مضراب باید بین انگشت اول، دوم و سوم قرار بگیرد.
3. هم‌چنین لازم است انگشت چهارم و پنجم را در هنگام گرفتن مضراب به انگشت سوم بچسبانید.
4. میزی که توسط هنرجو یا علاقه‌مند به یادگیری برای نواختن این ساز انتخاب می‌شود، حداقل باید 60 سانتی‌متر بلندی داشته باشد. این ارتفاع باعث ایجاد فشار مناسب روی بدن نوازنده در هنگام نواختن می‌شود.

برترین اساتید نوازنده سنتور

حال که تا اینجا با ساز اصیل ایرانی آشنا شده‌اید، خالی از لطف نیست با برترین و مشهورترین اساتید این ساز در ایران آشنا شوید. در ادامه اسامی برخی از مشاهیر ساز سنتور را به لیست برایتان معرفی کرده‌ایم:

• محمد حسن خان در زمان ناصرالدین شاه سنتور را فرا گرفت. او به سنتور خان معروف بود.
• محمد صادق خان سرورالملک (شاگرد محمد حسن خان)
• حسن خان سنتوری (شاگرد محمد حسن خان)
• میرزا اسدالله (شاگرد محمد صادق)
• میرزا علی اکبر شاهی (شاگرد محمد صادق)
• حبیب سماع حضور (پسر محمد صادق خان)
• حبیب سماعی
• نورعلی برومند
• ابوالحسن صبا
• ارفع اطراحی
• رضا شفیعیان
• سیامک آقایی
• حسین پرنیا
• آذر هاشمی
• سوسن اصلانی
• بهناز ذاکری

سوالات متداول کاربران پیرامون ساز سنتور

جمع بندی

به صورت کلی برای انتخاب یک سنتور خوب و مناسب باید چند نکته را در نظر داشته باشید: صفحه رویی صاف و بدون انحنا باشد.

برای ساخت سنتور از چوب مرغوب و بدون ترک استفاده شده باشد.

گوشی‌ها نسبتاً باید سفت باشند.

سالم و مرغوب بودن چوب خرک‌ها حتماً بررسی کنید.

سیم های ساز باید کاملاً سالم باشند و زنگ زدگی نداشته باشند. در صورت وجود این مشکلات، لازم است حتماً قبل از خرید سیم‌ها را برایتان تعویض کنند.

مشورت با استادتان را فراموش نکنید. حتماً اگر قصد خرید ساز داشتید، از فروشنده گارانتی تعویض بخواهید. سپس آن را به استادتان و یا یک فرد حرفه‌ای در این امر نشان دهید؛ اگر ایشان تایید نکردند، لازم است ساز موردنظر را تعویض کنید.

هم‌چنین شما می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ویژگی‌های ساز مناسب برای خرید و یادگیری نواختن این ساز، به مقاله راهنمای خرید سنتور مراجعه کنید.